Phòng HIV bằng PrEP - Giải pháp an toàn cho nhóm nguy cơ cao
HIV hiện vẫn chưa có phương pháp điều trị khỏi hoàn toàn, vì vậy phòng ngừa luôn là lựa chọn khôn ngoan nhất. Bên cạnh bao cao su – biện pháp truyền thống, những năm gần đây, dự phòng trước phơi nhiễm (PrEP) nổi lên như một giải pháp mới, an toàn và hiệu quả, giúp bảo vệ cả nam và nữ khỏi nguy cơ lây nhiễm HIV.
PrEP (dự phòng trước phơi nhiễm) được xem là bước tiến mới trong cuộc chiến phòng chống HIV. Đây là biện pháp dành cho những người chưa nhiễm nhưng có nguy cơ cao, giúp ngăn chặn virus trước khi kịp xâm nhập và lây lan trong cơ thể.
1. PrEP là gì? hoạt động như thế nào?
PrEP (Pre-Exposure Prophylaxis, nghĩa là "dự phòng trước phơi nhiễm") là phương pháp dùng thuốc để giảm nguy cơ nhiễm HIV cho những người chưa bị nhiễm, nhưng có nguy cơ cao do quan hệ tình dục hoặc dùng chung kim tiêm...
Cơ chế hoạt động: Thuốc chứa các chất kháng virus (antiretrovirals) sẽ ngăn chặn HIV không thể xâm nhập hoặc nhân lên trong cơ thể nếu bạn tiếp xúc với virus. Nếu dùng đủ liều và đúng cách, hiệu quả có thể rất cao.
Các loại thuốc PrEP hiện có:
Thuốc PrEP để phòng ngừa HIV bao gồm:
- Truvada hoặc descovy, là sự kết hợp của hai loại thuốc – tenofovir và emtricitabine
- Hỗn dịch tiêm giải phóng kéo dài cabotegravir (apretude)
Thuốc PrEP dạng viên uống nên được uống mỗi ngày một lần để ngăn ngừa HIV xâm nhập vào cơ thể. Thuốc tiêm apretude được tiêm mỗi tám tuần một lần.
PrEP là phương pháp dùng thuốc để giảm nguy cơ nhiễm HIV cho những người chưa bị nhiễm, nhưng có nguy cơ cao...
2. PrEP có hiệu quả như thế nào?
Hiệu quả của PrEP phụ thuộc rất lớn vào việc uống thuốc đều đặn hoặc tuân thủ đúng lịch tiêm. Theo CDC Hoa Kỳ, nếu sử dụng đúng cách, PrEP có thể giảm nguy cơ lây nhiễm HIV qua đường tình dục đến khoảng 99% và qua tiêm chích ma túy đến khoảng 74%.
- Với PrEP dạng viên uống (truvada hoặc descovy):
- Dùng hằng ngày đều đặn: Mức bảo vệ gần như tuyệt đối (~99%).
- Uống không đều sẽ làm giảm hiệu quả rõ rệt, ví dụ chỉ 4 liều/tuần hiệu quả giảm còn khoảng 96% và chỉ 2 liều/tuần thì hiệu quả chỉ còn khoảng 70–76%.
- Thời gian để đạt được mức bảo vệ tối ưu: khoảng 7 ngày cho quan hệ đường hậu môn, và khoảng 21 ngày cho quan hệ âm đạo hoặc tiêm chích ma túy.
- Với PrEP dạng tiêm cabotegravir (apretude):
- Tiêm mỗi 2 tháng một lần theo chỉ định, thuốc đã được chứng minh giúp giảm nguy cơ nhiễm HIV đến ~90% hoặc cao hơn trong các nghiên cứu lâm sàng.
- Đây là lựa chọn phù hợp cho những người khó duy trì việc uống thuốc hằng ngày.
Tuy PrEP rất hiệu quả, nhưng nó không thay thế hoàn toàn các biện pháp khác như bao cao su và cũng không bảo vệ khỏi các bệnh lây truyền qua đường tình dục khác. Vì vậy, các chuyên gia khuyến cáo nên kết hợp nhiều biện pháp để đạt hiệu quả phòng ngừa cao nhất.
3. PrEP có an toàn không?
PrEP đã được nghiên cứu rộng rãi và nhìn chung rất an toàn khi sử dụng đúng chỉ định.
- Các thuốc được phê duyệt:
- Truvada (2012) và Descovy (2019) đã được FDA chấp thuận cho phòng ngừa HIV.
- Apretude (cabotegravir tiêm kéo dài) được phê duyệt vào năm 2021, là lựa chọn cho những người khó uống thuốc hằng ngày.
- Tác dụng phụ thường gặp:
- Với viên uống: Buồn nôn, đau bụng, nhức đầu hoặc chóng mặt; hầu hết nhẹ và thường tự hết sau vài tuần.
- Với thuốc tiêm apretude: Có thể đau, sưng hoặc đỏ tại chỗ tiêm; đôi khi kèm mệt mỏi, đau đầu.
- Các nghiên cứu dài hạn (tới 5 năm) cho thấy không ghi nhận tác dụng phụ nghiêm trọng hay đe dọa tính mạng.
- Những lưu ý đặc biệt:
- PrEP không chứa virus HIV nên bạn không thể bị nhiễm HIV từ thuốc; nó cũng không phải là vắc-xin.
- PrEP có thể dùng song song với nhiều loại thuốc khác, như thuốc tránh thai nội tiết, thuốc điều trị trầm cảm hoặc khi uống rượu, mà không gây tương tác đáng kể.
- Người có bệnh lý về thận hoặc xương cần thông báo cho bác sĩ trước khi bắt đầu, vì một số thuốc (như truvada) có thể ảnh hưởng đến chức năng thận và mật độ xương.
- Với phụ nữ mang thai và cho con bú, WHO khẳng định PrEP có thể được cân nhắc khi nguy cơ nhiễm HIV cao, song vẫn cần thêm dữ liệu để hiểu rõ hơn về ảnh hưởng lâu dài đến trẻ.
Khi được kê đơn và theo dõi y tế đúng cách, PrEP là một biện pháp an toàn, hiệu quả, và đã giúp hàng triệu người trên thế giới phòng ngừa HIV.
4. PrEP có phù hợp với bạn không?
Tư vấn dùng PreP cho khách hàng (Ảnh minh họa)
PrEP là một lựa chọn hiệu quả cho những người chưa nhiễm HIV nhưng có nguy cơ cao, chẳng hạn như:
- Những người đang trong mối quan hệ với người nhiễm HIV.
- Người có nhiều bạn tình và không phải lúc nào cũng sử dụng bao cao su khi quan hệ.
- Người tiêm chích ma túy hoặc có khả năng dùng chung kim tiêm.
Nếu bạn là phụ nữ và muốn mang thai với bạn tình dương tính với HIV, PrEP có thể giúp giảm nguy cơ lây truyền cho cả bạn và em bé. Bạn nên trao đổi với bác sĩ để được tư vấn an toàn và phù hợp.
Ngoài ra, các nghiên cứu cũng đang tiếp tục tìm hiểu về việc dùng PrEP cho người chuyển giới đang điều trị bằng hormone. Cho đến nay, chưa ghi nhận phản ứng bất lợi đáng kể khi kết hợp PrEP với liệu pháp hormone.
5. PrEP có hiệu quả nếu một người đã nhiễm HIV không?
Không. PrEP chỉ có tác dụng khi bạn chưa nhiễm HIV và cần được dùng trước khi có nguy cơ phơi nhiễm. Đây không phải là thuốc điều trị và cũng không thể chữa khỏi HIV.
Nếu bạn nghi ngờ mình vừa tiếp xúc với HIV (ví dụ quan hệ tình dục không bảo vệ hoặc dùng chung kim tiêm), hãy liên hệ ngay với bác sĩ hoặc đến cơ sở y tế gần nhất. Khi đó, bạn có thể được kê đơn PEP (dự phòng sau phơi nhiễm). PEP cần được bắt đầu càng sớm càng tốt, trong vòng 72 giờ sau phơi nhiễm, và phải dùng liên tục trong 28 ngày để đạt hiệu quả giảm nguy cơ lây nhiễm.
6. Đang dùng PrEP, có cần sử dụng bao cao su không?
Có. PrEP rất hiệu quả trong việc ngăn ngừa lây nhiễm HIV, nhưng không bảo vệ bạn khỏi các bệnh lây truyền qua đường tình dục khác như giang mai, lậu hoặc chlamydia. Ngoài ra, PrEP cũng không có tác dụng tránh thai. Vì vậy, việc kết hợp PrEP với bao cao su vẫn là cách bảo vệ toàn diện nhất.
Trong quá trình dùng PrEP, bạn cần tái khám và xét nghiệm HIV mỗi 3 tháng một lần. Đây là cơ hội để bác sĩ kiểm tra sức khỏe tổng quát, tầm soát các bệnh lây qua đường tình dục khác, đồng thời đảm bảo thuốc đang phát huy hiệu quả tốt nhất cho bạn.
7. Khi nào có thể ngừng dùng PrEP?
PrEP không phải là loại thuốc bạn phải sử dụng suốt đời. Bạn có thể chủ động quyết định khi nào bắt đầu hoặc dừng, tùy theo mức độ nguy cơ của mình.
Tuy nhiên, để đảm bảo an toàn:
- Nếu bạn đang dùng PrEP và sắp dừng, hãy tiếp tục uống ít nhất 28 ngày (khoảng một tháng) sau lần phơi nhiễm HIV cuối cùng có thể xảy ra.
- Nếu bạn ngừng uống PrEP hoặc không dùng đều đặn, hiệu quả bảo vệ sẽ giảm đi đáng kể.
- Trước khi quyết định ngừng PrEP vì cho rằng mình không còn nguy cơ, hãy trao đổi với bác sĩ để được đánh giá tình hình và đưa ra lời khuyên phù hợp.
8. Những điều cần lưu ý
- Trước khi bắt đầu PrEP, cần chắc chắn người dùng chưa nhiễm HIV, vì nếu có (ngay cả khi mới nhiễm), việc dùng PrEP có thể dẫn tới sự kháng thuốc HIV.
- Kiểm tra chức năng thận, vì thuốc chứa tenofovir có thể ảnh hưởng đến thận, đặc biệt với người có bệnh thận hoặc các yếu tố nguy cơ.
- Theo dõi định kỳ: Mỗi 3 tháng hoặc theo hướng dẫn quốc gia phải xét nghiệm HIV, khám các bệnh lây truyền qua đường tình dục (STIs), kiểm tra tác dụng phụ, tư vấn kiên trì dùng thuốc.
- PrEP không bảo vệ chống các bệnh lây truyền qua đường tình dục khác (STIs) hoặc mang thai — nên kết hợp với bao cao su và các biện pháp bảo vệ khác.
Ở nước ta kể từ khi chương trình PrEP được thí điểm vào năm 2017, đến nay có 35 tỉnh/thành phố trên cả nước đang cung cấp dịch vụ này. Với sự hỗ trợ từ PEPFAR và Dự án Quỹ toàn cầu, Việt Nam đã điều trị PREP cho 67.000 người nguy cơ cao, trong đó trên 80% là nam quan hệ tình dục đồng giới (MSM). Năm 2023, Việt Nam trở thành nước dẫn đầu Châu Á – Thái Bình Dương về số người điều trị PrEP.
Các mô hình cung cấp dịch vụ PrEP được đa dạng, từ cố định tại cơ sở y tế đến lưu động tại các địa bàn, khu vực phù hợp với nhu cầu của quần thể đích. Đặc biệt, PrEP là một minh chứng cho sự tham gia của y tế tư nhân trong việc cung cấp các can thiệp dự phòng trước phơi nhiễm HIV, trong đó có các cơ sở y tế do chính những người cộng đồng MSM thực hiện.
PrEP đường uống hiện đang được cung cấp miễn phí cho khách hàng đủ tiêu chuẩn điều trị dự phòng trước phơi nhiễm với HIV tại các phòng khám PrEP thuộc 35 tỉnh/thành phố. Thuốc miễn phí được Quỹ toàn cầu phòng, chống AIDS, Lao và Sốt rét và PEPFAR viện trợ. Ngoài ra khách hàng cũng có thể mua thuốc PrEP đường uống tại một số phòng khám và nhà thuốc khi được bác sĩ kê đơn.